عبدالله بن عیسی افندی
| فقیه و رجال‌شناس شیعی | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | عبدالله بن عیسی بن محمدصالح اصفهانی جیرانی |
| لقب | افندی و صاحب‌ریاض |
| تاریخ تولد | ۱۰۶۶ق |
| زادگاه | اصفهان |
| تاریخ وفات | ۱۱۳۰ق |
| محل دفن | ناشناخته |
| شهر وفات | اصفهان |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | محمدباقر مجلسی • محمدباقر سبزواری • آقا حسین خوانساری • آقا جمال خوانساری • فاضل هندی و ... |
| محل تحصیل | اصفهان • تبریز |
| اجازه روایت به | سید عبدالله جزایری • میرمحمدحسین خاتون‌آبادی • سید نورالدین جزایری • حزین لاهیجی و ... |
| تألیفات | ریاض العلماء و حیاض الفضلاء • تعلیقه بر امل الآمل حر عاملی • حاشیه علی مشارق الشموس فی شرح الدروس و ... |
| سایر | دستیار مجلسی در گردآوری بحارالانوار • شناسایی و تهیه منابع بحارالانوار |
عبدالله بن عیسی بن محمدصالح اصفهانی جیرانی (۱۰۶۶ - ۱۱۳۰ق) مشهور به افندی و صاحب ریاض، متخصص در کتاب‌شناسی و تراجم علما. او در تدوین بحارالانوار به علامه مجلسی کمک کرد و کتاب‌های بسیاری نوشت. کتاب ریاض العلماء و حیاض الفضلاء از تألیفات مهم اوست.
زندگی‌نامه
عبدالله افندی در ۱۰۶۶ق در عهد صفوی به‌دنیا آمد. خانواده‌ای ثروتمند و اهل فضل داشت و تبارشان تبریزی است. او در اصفهان متولد شد و پدرش میرزا عیسی‌بیک، عالم بود. زمانی که ۷ سال داشت، پدرش وفات یافت. میرزا عبدالله تحت سرپرستی برادر و دایی خود، آموختن را آغاز کرد.
میرزا عبدالله افندی نوجوانی را در اصفهان گذراند و سپس به آذربایجان رفت و مدتی ساکن تبریز بود و با یکی از خویشاوندانش ازدواج کرد.
افندی نیمی از عمر خود را در مسافرت بود و بسیاری سرزمین‌های اسلامی همچون حجاز، عراق، عثمانی، قفقاز، ترکستان، افغانستان و هند را سیاحت کرد. در این سفرها، به ویژه در برخی شهرهای مقدس حضوری مکرر داشت؛ چنانچه در حدود چهل سالگی، سه بار حج گزارده بود و سه بار به زیارت عتبات و مشهد رفته بود.
میرزا عبدالله پیش از حمله محمود افغان، در ۱۱۳۰ق درگذشت. مدفن وی تاکنون شناخته نشده است.
افندی زمانی که در سرزمین عثمانی بود، مورد احترام سلطان آنجا بود. چنانچه به درخواست او، شریف مکه از کار برکنار شد. افندی در آن دیار، همواره تقیه می‌کرد و به همین جهت، همگان او را سنی می‌انگاشتند. لقب اَفَندی(آقا وجناب درترکی) را همانجا از دربار عثمانی گرفته است. در کتاب بساتین الخطباء که مجموعه خطبه‌های جمعه و اعیاد مذهبی است و برخی را در استانبول انشا کرده، سلطان عثمانی را دعا می‌کند. به هر روی حضور افندی در این دیار، تأثیر شگفتی در شناخت وی نسبت به رجال عامه داشت.
افندی اصفهانی در مسافرت‌هایش، کتابخانه علما را جستجو می‌کرد و از متن کتب یا حواشی و ظهرنویسی‌ها یادداشت برمی‌داشت. این توانایی را داشت که نسخی که اول و آخر نداشت، شناسایی کند و حتی مقدار افتادگی را معلوم سازد.
حیات علمی
کمک در تدوین بحار
افندی دستیار مجلسی در گردآوری بحارالانوار بود و گویا تألیف برخی مجلدات زیر نظر وی صورت گرفته است. ۹ جلد از بحارالانوار (مجلدات۱۵، ۱۶، ۱۷، ۱۹، ۲۰، ۲۱، ۲۳، ۲۴، ۲۵ از چاپ قدیم) پس از مجلسی به دست افندی فراهم آمده است. افندی افزون بر مساعدت، در شناسایی و تهیه منابع بحارالانوار، در متن آن نیز ملاحظات انتقادی بسیاری داشته است.
مشایخ
افندی مشایخ بسیاری را درک کرد که مشهورترین‌شان اینانند:
- محمدباقر مجلسی
- محمدباقر سبزواری
- آقا حسین خوانساری
- آقا جمال خوانساری
- میرزا محمد شیروانی
- فاضل هندی
- ملا محمد صالح مازندرانی
- حر عاملی
- سید محمد موسوی میرلوحی
- ملامیرزا علی نواب
علمای بسیاری از افندی اجازه روایت دریافت کرده‌اند. از جمله می‌توان به اینها اشاره کرد:
- سید عبدالله جزایری
- میرزا حیدرعلی فرزند میرزا محمد شیروانی
- ملامحمدصادق، نواده علامه مجلسی
- میرمحمدحسین خاتون‌آبادی، نواده مجلسی
- سید نورالدین جزایری
- حزین لاهیجی
اما او شاگرد شاخصی که شیوه تحقیق و تدقیق او را در تراجم و کتاب شناسی دنبال کند، تربیت نکرده است. افندی در اواخر عمر، مدرسه‌ای در کنار خانه‌اش ساخت و همانجا تدریس می‌کرد.
آثار
افندی آثار بسیاری به زبان‌های فارسی، ترکی و به‌ویژه عربی تألیف کرده بود. بنابه گفته او به سبب حوادث، از انبوه نوشته‌هایش تنها اندکی باقی مانده است. بیشتر آثار او شرح و حاشیه بر تصنیفات دیگران است.
آثار چاپی
- تعلیقه بر امل الآمل حر عاملی که به کوشش احمد حسینی در قم (۱۴۱۰ق) به چاپ رسیده است.
- حاشیه علی مشارق الشموس فی شرح الدروس، در فقه که در ۱۳۰۵ق در تهران چاپ سنگی شده است.
- ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، در شرح‌حال علمای شیعه و اهل سنت. این کتاب، مهم‌ترین اثر افندی است که موجب شهرت، نشانه فضل، دقت و تتبع اوست. تدوین این اثر در ۴۰ سالگیِ افندی آغاز شده و ظاهراً تا سال وفاتش همواره بر آن نکاتی می‌افزود. این کتاب تا پایان به‌صورت پیشنویس باقی مانده است و می‌توان وجود مسامحاتی در عبارات را بدین خاطر دانست.
- الدرر المنظومه المأثورة فی جمع لئالی الادعیة السجادیة المشهورة یا الصحیفة السجادیة الثالثة که سومین گردآوری از صحیفه سجادیه است. چاپ سنگی این اثر در تهران (۱۳۲۴ق) صورت گرفته است.
آثار خطی
- بساتین الخطباء در ۳ جلد که در یک مقدمه و ۱۲ باب تنظیم شده است. این کتاب هزار خطبه را شامل می‌شود که به مناسبت‌های گوناگون از جمله اعیاد و نمازهای جمعه ایراد شده است. نسخه‌هایی از این اثر در کتابخانه مرعشی نجفی موجود است.
- ترجمه جاماسپ‌نامه، به فارسی
- تحفه حسینیه، در ترجمه صحیفه ادریسیه که به فرمان شاه سلطان حسین صفوی نوشته شده و نسخه آن در کتابخانه دانشگاه تهران موجود است.
آثار یافت نشده
- وثیقة النجاة: تألیفی بزرگ در ۵ مجلد که بارها در ریاض به آن اشاره شده است. در این اثر مؤلف به تفصیل از اصول و فروع دین در ملل و نحل سخن گفته است.
- دیگر آثار وی اینهاست: در فقه و حدیث آثاری مانند رساله وجوب نماز جمعه، رساله خراجیه، در فلسفه و کلام آثاری همچون حاشیه بر شفا و شرح المختصر قاضی عضدالدین ایجی؛ در ریاضیات و نجوم شرح شکل العروس از تحریر اقلیدس، رسالة فی رسم خطوط الساعات؛ در ادبیات عرب شرح فارسی بر شافیه ابن حاجب و شرح بر الفیه ابن مالک؛ در ادعیه لسان الواعظین و صحیفه علویه ثانیه؛ در تفسیر الامان من النیران فی تفسیر القرآن که جنبه روایی داشته است و نیز تفسیر سوره واقعه به فارسی. از دیگر آثار وی مجموعه الاجازات است که بخش‌هایی از آن را احتمالاً می‌توان در ریاض العلماء جست. همچنین تعلیقاتی بر کتب رجالی و نیز کتاب روضة الشهداء کرد که اثر اخیر به ۳ زبان عربی، فارسی و ترکی بوده است.
پانویس
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج۴، ص۳۰۸.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج۳، ص۲۳۰.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج۳، ص۲۳۰.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج۳، ص۲۳۱.
- ↑ جزایری، الاجازات الکبیرة، ص۱۴۷؛ خوانساری، روضات الجنات، ج۴، ص۲۵۶-۲۵۷.
- ↑ مرعشی نجفی، زهرالریاض، ص۲۲.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج۱، ص۲۰۶-۲۰۷.
- ↑ نوری، الفیض القدسی، ص۸۶.
- ↑ مرعشی نجفی، زهر الریاض، ص۲۰.
- ↑ جزایری، الاجازات الکبیرة، ص۱۴۶.
- ↑ مرعشی نجفی، زهر الریاض، ص۱۵.
- ↑ جزایری، الاجازات الکبیرة، ص۸۴؛ مهدوی، زندگی‌نامه علامه مجلسی، ج۲، ص۵۵؛ بهبودی، مقدمه بحارالانوار، ص۱۱.
- ↑ نک: مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۷، ص۱۶۵، ۱۶۷، ۱۶۷، ۱۶۹، ۱۷۱، ۱۷۵.
- ↑ مرعشی نجفی، زهر الریاض، ص۱۷-۱۸.
- ↑ مرعشی نجفی، زهر الریاض، ص۱۸.
- ↑ حزین، ص۴۶-۴۷
- ↑ نک: افندی، ریاض العلماء، ج۳، ص۲۳۱-۲۳۲.
- ↑ نک: افندی، ریاض العلماء، ج۳، ص۲۳۱-۲۳۴
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج۳، ص۲۳۳.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۱۱، ص۳۳۱.
- ↑ برای نمونه، نک: افندی، ریاض العلماء، ج۲، ص۷؛ ج۳، ص۲۸۷؛ ج۴، ص۳۰۹.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج۳، ص۲۳۲.
- ↑ مرعشی، خطی، مرعشی نجفی، زهر الریاض، در مقدمه ریاض العلماء
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ج۴، ص۹۳؛ ج۵، ص۲۲.
- ↑ مهدوی، زندگی‌نامه علامه مجلسی، ج۲، ص۵۳.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج۳، ص۲۳۳.
- ↑ نک: افندی، ریاض العلماء، ج۳، ص۲۳۱-۲۳۴؛ آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، ص۴۵۰-۴۵۱؛ مرعشی نجفی، زهر الریاض، در مقدمه ریاض العلماء، ص۲۰-۲۱.
- ↑ لقبی است در عثمانی به منزله ٔ آقا در فارسی و این کلمه در ترکی از بیگ محترم تر است. دهخدا، لغت نامه، ذیل افندی
منابع
- دانشنامه بزرگ اسلامی، مدخل افندی، عبدالله بن عیسی، جلد نهم.
- آقابزرگ طهرانی، الذریعة، بیروت، دارالاضواء.
- آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة، بخش الکواکب المنتشرة، به کوشش علی نقی منزوی، تهران، ۱۳۷۲ ش.
- افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ ق.
- بهبودی، محمدباقر، مقدمه بر ج۱۰۳ بحارالانوار.
- جزایری، عبدالله، الاجازات الکبیرة، به کوشش محمد سمامی، قم، ۱۴۰۹ ق.
- حزین لاهیجی، محمدعلی، «تاریخ و سفرنامه حزین»، دیوان، به کوشش بیژن ترقی، تهران، ۱۳۵۰ش.
- خوانساری، محمد، روضات الجنات، قم، ۱۳۹۱ ق.
- ذکاوتی قراگوزلو، علیرضا، «کتاب ریاض العلماء»، نشر دانش، تهران، ۱۳۶۳ ش، ش۶.
- ساعدی خراسانی، محمدباقر، مقدمه بر ترجمه ریاض العلماء افندی، ج۱، مشهد، ۱۳۶۶ ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ ه.ق/۱۹۸۳م.
- مرعشی نجفی، شهاب الدین، «زهر الریاض»، در مقدمه ریاض العلماء.
- مهدوی، مصلح الدین، زندگی نامه علامه مجلسی، اصفهان، انتشارات حسینیه عمادزاده.
- نوری، حسین، «الفیض القدسی»، ضمن ج۱۰۲.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله :